میناکاری یکی از صنایع دستی مهم ایران به شمار می‌رود. میناکاری، میناسازی یا میناگری سابقه‌ای ۵۰۰۰ ساله دارد ولی قدمت اشیای میناکاری شده‌ای که در ایران کشف شده‌اند حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد است. در حال حاضر از مهم‌ترین قطب‌های میناکاری می‌توانیم شهر اصفهان را نام ببریم. میناکاری بر روی فلز‌هایی مانند مس و نقره انجام می‌شود ولی در گذشته اشیایی از جنس طلا مهم‌ترین اشیایی بودند که برای انجام میناکاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. رنگ‌های لازم برای میناکاری با اکسید شدن فلزات در دمای بسیار بالا بوجود می‌آیند. در فرهنگ لغت دهخدا آمده است که میناکاری یا میناسازی هنری است که در آن با استفاده از رنگ‌های لعاب‌دار، نقاشی‌هایی روی فلزات طلا، نقره و مس انجام می‌شود. مینا در لغت به معنای آسمان است، به نظر می‌رسد از آنجایی که رنگ زمینه اکثر اشیای میناکاری شده، آبی یا سبز می باشد، نام میناکاری برای این صنایع دستی انتخاب شده است. گفتیم که سابقه میناکاری به سده‌های پیش از میلاد می‌رسد هر چند که مشخص نیست خاستگاه دقیق این هنر کجا است ولی با قطعیت می‌توانیم بگوییم که هنر میناکاری در سرزمین ایران بیش از هر منطقه دیگری، تجلی پیدا کرده است. غیر از آثار باستانی میناکاری که در ایران کشف شده، انواع دیگری از میناکاری در اروپا از دوره بیزانس باقی‌مانده است. همچنین در کشور چین نیز، از دوران گذشته نوعی میناکاری وجود دارد.
میناکاری روی سفال
میناکاری روی سفال از جمله صنایع دستی ادغامی به حساب می‌آید. در طول تاریخ بسیاری از آثار زیبای هنری و صنایع دستی با ادغام دو یا چند هنر بوجود آمده‌اند که خود باعث شروع دوره و سبک خاص شده‌اند. سفالگری هم یکی از هنر‌های بسیار کهن بوده که توسط بشریت حدود ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد بنیان گذارده شده است. همان‌طور که می‌دانید همواره سفال‌های کشف شده از دوران باستان، جز مهم‌ترین اکتشافات تاریخی به حساب می‌آیند. پس در این شکی نیست که انسان برای رفع نیاز‌های خود و همچنین ایجاد آثار هنری، از سالیان دور، سفالگری را آموخته و رشد داده است. میناکاری روی سفال یکی از کار‌هایی می‌باشد که سال‌ها بعد از تولید اولین سفال‌های توسط انسان، بوجود آمده و برای بالا بردن ظرافت و زیبایی آثار ساده سفال، به کار گرفته شده است. میناکاری روی سفال هنوز در بسیاری از کارگاه‌های صنایع دستی، انجام می‌شود ولی قیمت و ظرافت این صنایع به پای آثار فلزی نمی‌رسد. برای انجام میناکاری بر روی سفال بایستی یک ظرف سفالی مناسب انتخاب کرده و با یک سمباده نرم، سطح آن را یک‌دست کنید تا برای اجرای طرح‌ها و رنگ مینا، آماده شود. بقیه مراحلی که برای میناکاری سفال انجام می‌دهید، شبیه به میناکاری روی فلز می‌باشد.
میناکاری روی مس
میناکاری روی مس در حال حاضر بیشتر از انواع دیگر میناکاری، انجام می‌شود. گفتیم در گذشته یکی از انواع مهم میناکاری، نوعی بوده که بر روی ظروف و یا اشیای طلا، انجام می‌شده است. هر چند غیر از میناکاری روی مس و طلا و نقره، میناکاری روی سفال و شیشه هم رایج بوده که قیمت آن‌ها بسیار کمتر از انواع فلزی می‌باشد. به علاوه ظروف یا اشیای فلزی که روی آن‌ها میناکاری انجام شده، دارای ظرافت و زیبایی بیشتر هستند و تا مدت‌های مدیدی ماندگاری دارند. میناکاری روی مس یکی از انواع پر طرفدار و محبوب این هنر می‌باشد زیرا خصوصیت‌های فلز مس، به گونه‌ای است که بعد از طلا و نقره، بهترین فلز برای اجرای رنگ‌ها می‌باشد و همان‌طور که گفتیم، رنگ‌های میناکاری، لعاب دار هستند یعنی از اکسید شدن فلزات دیگر در دمای بالا به دست می‌آیند. فلز مس هم، هماهنگی مناسبی با این اکسیده شدن و دمای بالای کوره دارد. برای اینکه میناکاری روی مس انجام شود، ابتدا ظرف یا شی مسی توسط استاد مسگری، شکل داده می‌شود و سپس استاد میناکار این ظرف را با رنگ سفید به طور کامل اکسیده می‌کند. بعد از آن رنگ‌ها و نقش‌های میناکاری دیگری، روی آن اجرا شده و در هر مرحله در کوره قرار می‌گیرد تا رنگ‌ها ثابت شده و جلای مورد نظر را پیدا کنند.
ظروف میناکاری
ظروف میناکاری از جمله اشیای پر طرفدار در این صنایع دستی می‌باشند. لازم به ذکر است که ظروف میناکاری غالباً جنبه تزیینی و دکوری داشته و مورد استفاده دیگری قرار نمی‌گیرند. ظروف میناکاری شامل بشقاب، گلدان، گالش استکان، قندان و … باشند. جنس این ظروف در حال حاضر و به خصوص در بازار‌های اصفهان، مسی است ولی انواع دیگری هم مانند میناکاری روی ظروف سفالی و شیشه‌ای در کشورمان ساخته می‌شوند. پیش از این گفتیم که آثار قدیمی میناکاری معمولاً بر روی فلز طلا بوده‌اند زیرا طلا در مقابل اکسید شدن رنگ‌های مینا در کوره، ذوب نمی‌شود و تغییر شکل نمی‌دهد. بعد از طلا هم ظروف نقره جز اشیایی بودند که میناکاری روی آن‌ها انجام شده است اما حالا این صنایع دستی زیبا بر روی مس اجرا می‌شود و بیشتر در دسترس عموم قرار گرفته چون قیمت مناسب‌تری دارد. نکته مهمی که باید درباره ظروف میناکاری خاطر نشان کنیم این است که ظروف مسی دست سازی که در بازار وجود دارند دارای قیمت بالا‌تری می‌باشند و جز هدایای بسیار نفیس به شمار می‌روند. گاهی هنر خاتم کاری، جواهرکاری و … هم با میناکاری ادغام شده و آثار هنری زیبایی را پدید می‌آورند. بسته به مواد اولیه و میزان زمانی که برای خلق یک اثر هنری، به کار رفته است، قیمت آن، بالا‌تر می‌باشد.
تشخیص ظروف میناکاری اصل
تشخیص ظروف میناکاری اصل برای استادان میناکاری یا کسانی که پیرامون این صنایع دستی فعالیت دارند، آسان است ولی شما هم می‌توانید پیش از خرید این ظروف، چند نکته را در نظر بگیرید:
- ظروف میناکاری اصل دارای ترک نیستند، اگر در رنگ و یا نقش کلی ظروف مینا، خطوط یا ترک‌هایی مشاهده کنید نشانه این است که ظرف زمان زیادی را در کوره مانده و کیفیت لازم را ندارد.
- چه ظروف میناکاری دست ساز و چه غیر از آن، دارای مهر یا حکاکی نام سازنده می‌باشند.
- می‌توانید روی سطح ظرف مینا، دست بکشید اگر نقط برجسته، خمیده یا منحنی حس کردید به این معنی است که ظرف با کیفیت ساخته نشده است.
- ضخامت رنگ در کل سطح ظرف میناکاری باید یک‌دست باشد.
- پشت ظرف هم باید صاف باشد و آثاری از رنگ اضافه یا ترک در آن دیده نشود.
بشقاب میناکاری
بشقاب میناکاری در بین ظروف میناکاری، محبوبیت زیادی دارد. از بشقاب میناکاری به عنوان هدایای نفیس استفاده می‌شود که گاهی در یک جعبه زیبا قرار گرفته و گاهی نیز دارای قلاب هستند که می‌توان آن‌ها را به دیوار آویخت. اندازه‌هایی که در ساخت بشقاب میناکاری به کار می‌رود، متفاوت است. معمولاً این ظروف به شکل دایره بوده و دارای قطر ۲۵ سانتی‌متر یا ۶۰ سانتی‌متر هستند. البته اندازه‌های بزرگتری از این بشقاب‌ها هم وجود دارند به‌خصوص در انواع دست ساز ظروف مینا، اندازه‌ها متنوع‌تر هستند. برای ساخت یک بشقاب میناکاری، ابتدا استاد مسگر با استفاده از ورق‌های مس، بشقاب را در طرح و اندازه مورد نظر می سازد. گاهی استاد به روش چکش زنی و گاهی هم با دستگاه این کار را انجام می‌دهد که نوع ظروف میناکاری دست ساز، بسیار گران‌تر از نوع دیگر است. سپس این بشقاب مسی ساده در اختیار استاد میناکار قرار می‌گیرد و او با یک رنگ سفید یک‌دست بشقاب را رنگ کرده و در کوره قرار می‌دهد. سپس با رنگ‌های دیگر، زمینه ظرف و طرح‌ها شکل می‌گیرند و در هر مرحله از رنگ‌آمیزی یا طرح زنی، بشقاب به کوره می‌رود تا رنگ مینا جلا پیدا کرده و ثابت بشود.
هنر میناکاری
هنر میناکاری بیش از هر جای دیگری در ایران و شهر اصفهان تجلی پیدا کرده و به نقطه اوج خود رسیده است. درست است که هنر میناکاری سابقه‌ای طولانی دارد که به پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد ولی در آن زمان این هنر جز اشیایی بوده که تنها در دسترس ثروتمندان و درباریان قرار می‌گرفته زیرا بر روی فلز‌های گرانقیمتی چون طلا و نقره اجرا می‌شده ولی در ادوار بعدی یعنی زمان سلجوقیان و یا دوره‌ای که مغولان بر ایران حکومت می‌کردند، بسیاری از شیمیدانان به جای جستجوی اکسیر‌های افسانه‌ای علم خود را برای تجلی بیشتر هنر به کار گرفتند و هنر میناکاری را بوجود آوردند. این هنر دوران اوج خود را در زمان پهلوی دوم بدست آورد و چیزی را که امروز به عنوان میناکاری می‌شناسیم مدیون تلاش‌های هنرمندی اصفهانی به نام شکرالله صنیع زاده هستیم که این هنر را احیا کرد و به آموزش شاگردان بسیاری در کارگاه خود پرداخت.
