قلم زنی

قلم زنی از هنر‌های سنتی ایران محسوب می‌شود که عبارت است از ایجاد نقش بر روی اشیای فلزی. این اشیای فلزی عموما از جنس طلا، نقره، مس و برنج هستند که هنرمند، با ضربه چکش به انتهای قلم، نقش‌هایی را بر روی این اشیاء بوجود می‌آورد. هنر قلم زنی از جمله هنر‌هایی می‌باشد که قدمت چندین هزار ساله دارد و آثار کشف شده نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین اشیای قلم زنی در ایران، متعلق به زمان هخامنشیان است. درست است که هنر قلم زنی در زمان هخامنشیان برای اولین بار تجلی پیدا کرد ولی اوج آن مربوط به سلسله ساسانیان می‌باشد. در حال حاضر برای انجام قلم زنی، داخل یا پشت اشیای فلزی را از گچ و قیر پر می‌کنند تا ضربه چکش به قلم، باعث ایجاد سوراخ نشود همچنین وجود قیر و گچ از سر و صدای ایجاد شده از چکش و قلم، جلوگیری می‌کند. پس متوجه شدیم که با ضربه چکش به انتهای قلم، خطوط و نقش‌های دلخواه ایجاد می‌شوند. برای این کار انواع مختلفی از قلم وجود دارند که هر کدام نوع مشخصی از خطوط را بوجود می‌آورند. وقتی کار ایجاد نقش روی فلز تمام شد، روی شیار‌ها، پودر زغال می ریزنند و سطح فلز را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب در نهایت، فرو رفتگی‌ها تیره‌تر به نظر می‌رسند که باعث زیبایی قلم زنی می‌شود.

قلمزنی

قلمزنی عموما در ایران به سه سبک مختلف انجام می‌شود. این سه سبک عبارتند از سبک شیراز، سبک اصفهان و سبک تبریز. بر اساس نظر استادان قلم زنی، قدیمی‌ترین آنها، سبک شیراز است. در سبک شیراز بیشتر از نقش‌های مربوط به تخت جمشید و گل و مرغی استفاده می‌شود . معمولاً جنس ظرف از نقره است. در سبک تبریز هم با حرکت مچ، نقش‌ها شکل می‌گیرند و بدیهی است که فرو رفتگی قلم در این سبک، بسیار کمتر از انواع دیگر است. در آخر هم به سبک قلم زنی اصفهان می‌رسیم که در دو نوع مختلف قلم زنی ریز و برجسته پیاده‌سازی می‌شود. در قلم زنی سبک اصفهان از ضربات مختلف چکش برای ایجاد نقش‌ها استفاده می‌شود. همچنین در نوع قلمزنی برجسته، فرو رفتگی‌ها و برجستگی‌های کار، بسیار ملموس است به طوری که طرح، سه بعدی به نظر می‌رسد. در طراحی بسیاری از ضریح‌های امامان شیعه از قلم زنی برجسته سبک اصفهان استفاده شده است. بعد از بررسی سبک‌های مختلف قلم زنی، می‌توانیم به قدمت این هنر نگاهی بیندازیم. همان‌طور که حدس می‌زنید، پیشینه هنر‌های مربوط به فلزکاری، به هزاره‌های پیش از میلاد می‌رسد. برای مثال یکی از قدیمی‌ترین اشیای قلم زنی که در ایران کشف شده است مربوط به هزار سال پیش از میلاد بوده و در تپه حسنلو کشف شده است. این جام قلم زنی شده، از جنس طلا می‌باشد.

طرح قلم زنی

طرح قلم زنی متنوعی دراین هنر ایرانی وجود دارد. قلمزنیهنری است که پیشینه آن به دوره سکا‌ها بر می‌گردد. عده‌ای اعتقاد دارند که سکا‌ها از نژاد آریایی بوده و از شمال فلات ایران به ایران مهاجرت کرده‌اند و بسیاری دیگر بر این باورند که سکا‌ها، ساکنین همیشگی ساحل دریا خزر بوده‌اند. به هر حال می‌توانیم نتیجه بگیریم که هنر قلمزنی، هنری کهن است که در سرزمین ایران، قدمت طولانی دارد. برای اثبات این موضوع می‌توانیم به جام‌های زرین که در مناطق مختلف ایران کشف شده‌اند اشاره کنیم. از جمله جام زرین حسنلو که از تپه حسنلو در نزدیکی روستای نقده در استان آذربایجان غربی کشف شده است. همچنین جام‌های زرین مارلیک که از تپه مارلیک بدست آمده‌اند همه از جنس طلا بوده و قلمزنی روی آن‌ها انجام شده است. وسایل مورد نیاز برای قلمزنی، چکش، انواع قلم و سطوح فلزی می‌باشد، بنابراین بدیهی است که در قرون گذشته این هنر رایج شده باشد. البته این نکته مهم را هم در نظر بگیرید که نمی‌توانیم قدمت ظروف قلمزنی زرین را به درستی تخمین بزنیم زیرا میزان اکسید شدن یا ترکیب شدن طلا در طی هزاران سال بسیار اندک است. پس شاید تعدادی از ظروف قلمزنی طلای موجود در موزه‌ها هم تقلبی باشند! به موضوع اصلی مطلب باز می‌گردیم. گفتیم که به نظر می‌رسد از دوره سکا‌ها و ماد‌ها، هنر قلمزنی روی ظروف به‌خصوص ظروف طلا، رایج شده باشد. پس از آن با قدرت گرفتن پارس‌ها و بوجود آمدن سلسله هخامنشیان، اهمیت این هنر افزایش پیدا کرد. در زمان حکومت سلسله هخامنشیان، اسناد مهم تاریخی مانند زمان و چگونگی فتح سرزمین‌ها یا ساخت شهر‌ها بر روی لوح‌های مفرغی نوشته می‌شد که به همراه نقش‌هایی از پادشاه زمان نیز بود. ساخت این کتیبه‌ها و لوح‌ها تنها به دست استادان قلمزنی انجام می‌شد.

قلم زنی اصفهان

قلم زنی اصفهان از سبک‌های مهم این هنر است که می‌توانیم بگوییم بیش از سبک‌های شیراز و تبریز، شکوفا شده است. قسمت عمده‌ای از قلم زنی اصفهان را در شهر اصفهان انجام می‌دهند. شاید فکر کنید دلیل تجلی قلم زنی اصفهان به دوران صفوی بر می‌گردد ولی چیزی که در حال حاضر به نام قلم زنی اصفهان می‌شناسیم، در دوران پهلوی دوم دوباره متولد شد و به بار نشست. درست است که در دوران صفوی اهمیت به هنر و صنایع دستی افزایش پیدا کرد ولی در دوران قاجار بسیاری از هنرمندان و استادان قلم زنی منزوی شدند و تقریباً این هنر از رواج افتاد. باید بدانید که سلسله قاجار با تمام میراث سلسله صفوی دشمنی داشتند و ترجیح می‌دانند تمام آثار زیبایی که از آن زمان باقی‌ مانده از میان برود. از آنجایی که پایتخت سیاسی و شهر مهم صفویان، اصفهان بود، قاجاریه تلاش فراوانی برای از بین بردن بنا‌های صفوی و یادگار‌های باقیمانده از آن زمان کردند. گفتیم که صفویان اهمیت زیادی به هنر می‌دادند و به همین دلیل در دوران حکومت آنها، هنر‌های بسیاری به‌ خصوص در شهر اصفهان شکوفا شده و به اوج خود رسیدند. در همین جهت بسیاری از هنر‌ها با هم تلفیق شدند که آثار زیبایی را بوجود آوردند. برای مثال در دوران صفویان استادان خوشنویسی آثار زیبایی را خلق کردند و پس از مدتی هنر خوشنویسی با هنر قلم زنی ادغام شد که نتیجه آن ظروف فلزی عمدتا نقره بود که در کنار نقش‌های زیبای برجسته، اشعار خوشنویسی از شاعران مشهور ایران را در خود داشتند. غیر از نقره، هنر قلم زنی بر روی ظروف برنز، مس و برنج هم پیاده شدند که در نوع خود بسیار زیبا و ارزشمند بودند. متأسفانه در دوران حکومت قاجار این هنر مانند هنر‌های دیگر از میان رفت و استادان هنرمند در گوشه فقر و عزلت از دنیا رفتند. در زمان پهلوی دوم که کشور تا حدودی به ثبات اجتماعی و سیاسی رسیده بود، هنر‌های کهن مانند قلم زنی و میناکاری و... دوباره جان گرفتند که البته این اتفاق را مدیون تعداد انگشت شماری از استادان هستیم که در کارگاه‌های شخصی خود، شاگردان شایسته‌ای را آموزش دادند.

قلم زنی روی مس

قلم زنی روی مس در حال حاضر طرفداران بسیاری دارد. قلم زنی روی مس به‌ خصوص برای کسانی که به تازگی با این هنر آشنا شده و بضاعت خرید ظروف نقره را ندارند می‌تواند بهترین انتخاب باشد. درست است که قلم زنی بر روی طلا و نقره ارزش تمام شده بیشتری دارد ولی قلم زنی روی مس هم جایگاه ویژه‌ای داشته و یک اثر هنری به حساب می‌آید. ظروف مسی بسیاری وجود دارند که برای انجام قلم زنی مناسب می باشند. برای مثال، گلدان‌های مسی، سینی‌ها و به علاوه تابلو‌های مسی نمونه‌های مناسب و محبوب از اشیای مسی می‌باشند که مخصوصاً با ایجاد طرح‌های نوشتاری نستعلیق، نتیجه زیبایی را خلق خواهد شد. غیر از مس، اشیای برنز و برنج هم انتخاب مناسبی برای قلم زنی هستند.